Yeni doğan bir tay hareketli, dikkatli ve çok aktiftir. İlk ayağa kalkma çabaları sallantılı ve dengesiz olmasına karşın tekrar tekrar enerjik denemeler yapar. Doğumdan sonraki ilk 6-12 saat çok kritiktir. Tay kısraktan ilk sütü (kolostrum) bu süre içinde almalı ve zengin antikor içerikli bu sütten bol miktarda içmelidir. Aynı zamanda tayın enerji, elektrolik ve sıvı miktarı düşük olduğundan kolostrum hayati bir öneme sahiptir. Eğer tayda normal olmayan bir durumdan şüpheleniyorsanız tayın ayağa kalkıp kolostrum alması, tayın değerlendirilmesi, problemlerinin bulunup düzeltilmesi için veteriner hekiminizi aramanız en iyi seçenektir.
Tayın Ayağa Kalmaması
Taylar doğumdan 30-60 dakika sonra ayağa kalkmaya çalışırlar. Kocaman bir kurbağa gibi zıplamaya başlarlar fakat ilk önce birkaç bacağının üzerinde durabilriler, daha sonrada 4 bacağı üzerinde durmayı öğrenirler. Bacakları içe doğru kıvrılıp durabilir. Fakat tay güç ve güven kazanmak için de bu şekilde basabilir.
Ne zaman yardım gerekir?
Taylarda ayağa kalkma süresi değişkenlik gösterir. Fakat tay normal gözükmesine rağmen 2 saat içinde hala ayağa kalkamıyorsa ayaklarına destek olarak ayağa kalkmasına yardım edebilirsiniz. Bir defa yardımınızla ayağa kalkmayı başardıktan sonra çabucak ustalaşıp kendi kendine becerebilir.
Eğer tay güçsüz, ilgisiz görünüyorsa parmağınızla başına dokunarak uyarın. Eğer iyi bir emme refleksi varsa memesine götürdükten sonra kendisi emebilir. Tay emzirilip 20-30 dakika sonra hala yeterince toparlanamamışsa veteriner hekim aranarak bilgi verilmelidir. (Ne zaman doğduğu, ne kadar süre emdiği ne kadar emdiği not alınmalı).
Eğer tay yardım almadan ememiyorsa tay beslenmek için veteriner yardımına gereksinim duyar.
Emme Yetersizliği
Eğer tay kalkmış fakat doğumdan 2 saat geçmesine rağmen hala emmiyorsa tayı memeye doğru götürüp parmağınızla biraz süt gösterip emdirdiğinizde emmeye ikna olacaktır. Parmaklarınızı olağan ve yavaşça memeye doğru kaydırın (bu kolay olmayabilir, sabırlı olmalısınız). Bir kez normal şekilde emerse daha büyük bir problem çıkmaz.
Eğer tay ayakta ve etrafı izliyor fakat anormal görünüyorsa -etrafında dolanıyor, anormal sesler çıkarıyor, bir şeylere çarpıyor- ve memeyi bulamıyorsa acilen veteriner hekiminizi aramalısıız.
Kabızlık
Tayın sindirim sistemindeki fekal materyal yapışkan, siyah macun kıvamında, mekonyumdur. Yeni doğmuş tayda kabızlık oldukça sık görülen bir durumdur (bazı doğum operasyonlarında bunu önlemek için taya lavman bile yapılır). Erkek taylarda dişilere göre daha sık görülür. Tay doğumdan sonraki ilk 12-24 saat dikkatlice gözlemlenmelidir. Sık sık dışkılama olup olmadığına ve dışkının kıvamını inceleyin. Tamamıyla ve kısmen kabız taylar defaksiyon için fazla zorlayabilirler. Problem giderilmezse ciddileşebilir.
Tedavi
Tay yukarıdaki belirtileri gösteriyorsa bir lavman uygulaması yapabilirsiniz. Fleet’in lavmanı gibi (eczanelerde bulabilirsiniz) hazır preparatlar kullanabilirsiniz. K-Y Jell veya vazelin ile lavmanın ucunu iyice kayganlaştırıp yavaşça ve zorlamadan kullanılmalıdır.
Tayın dışkıyı atamamasının nedeni dışkının kurumuş olmasından kaynaklanabilir.
Eğer lavman başarısız veya kısmen başarılı olduysa anüs içine biraz gliserin süpozituvarları gönderin. bir saat içinde eğer hala dışkılama yoksa tekrar bir lavman uygulayabilirsiniz.
Eğer hala durum değişmediyse veteriner hekiminize danışmalısınız.
İdrar Yapamaması
Tayı dikkatli bir şekilde gözlemleyip idrar yapıp yapmadığını gözlemlemelisiniz. Doğum sırasında idrar kesesinde ruptur olabilir. Doğumu izleyen ilk 24 saatte kolik ve depresyona neden olabilir. Bu durumda ürinasyon ya hiç yok ya da çok az olur. Eğer ürinasyonda anormallik görülürse veteriner hekime haber verilmelidir.
Güçsüz ve Depresif Taylar
Yukarı bahsedildiği gibi yeni doğan bir tay canlı, hareketli ve her şeye karşı tetiktedir.
Taylar sancılandıklarında genelde yatarlar ve yuvarlanırlar veya karınlarına bakarlar.
Hareketleri güçlüdür ve kontrol edilmezse deviyasyonlara neden olabilirler. Kan şekeri düzeyinde artış veya sinirsel durum bozukluğu gibi problemler olabilir. sebebi ne olursa doğumdan sonraki 20-30 dakika sonra uzun süreli depresif veya güçsüzlük durumu sürüyorsa acilen veteriner hekiminize bildirmelisiniz.
Hipotermi
Taylar çok soğuk havalarda dahi doğduklarında hayatta kalabilirler. Fakat özellikle güç doğum gibi durumla birleşirse doğumdan sonra soğuk havanın üstesinden gelse bile hipotermi (düşük vücut ısısı) durumu ile karşılaşabilir. Tay vücut sıcaklığını korumak için enerji stoklarını tüketir. Tayın vücut sıcaklığı 36,6 (98F) derece olana kadar vücudunu ovarak, ısı lambaları kullanıp sıcak bir yere taşımalısınız.
Topallama Kusuru / Deformitesi
Taylarda bir veya daha fazla bacakta topuk kısmının düşmesi yaygındır. Tendo-ligament desteklerindeki bu kusur genellikle 3. günde kendiliğinden düzelir. Eğer düzelmezse veteriner hekiminiz görmelidir. Tayın doğumundan bir kaç saat sonra gerçekte topuk düşmesine neden olan ayağın yere düzgün basıp basmadığı incelenmelidir.
Yaşamlarının ilk günlerinde ön bacakları geniş tabanlı basış nedeniyle dizin altındaki incik kemiklerinin pozisyonu anormal görülebilir. Arka bacaklar orak diz (incik kemiğinin açılanması, vücudun altında normale göre daha ilerde olması) ve dizler içe doğru kapalı görünür.
Tayın bacaklarının durumunu anlamak için yürür vaziyette incelemeden evvel yatarken incelenmelidir. Yatarken düz görünen bacaklar yürürken eğri görülebilir. Kontrol için en iyi zaman doğumdan hemen sonrasıdır. Eğer tam olarak emin değilseniz veteriner hekiminiz görmeden kesinlikle bir müdahalede bulunmayınız. Bunun dışında veteriner çağırmadan bir kaç gün bekleyerek kendiliğinden düzelmesini bekleyebilirsiniz.
Herhangi bir eğrilir gerçekten tehlikeli olabilir. Veteriner hekiminizin görmesi gerekir.
Kitabın tamamını temin etmek için, https://yayinlar.tjk.org/Urun/8 adresinden sipariş verebilirsiniz. Kitap sadece bu konu ile ilgili değil, atlar için veteriner gelene kadar nasıl ilk yardım yapılması gerektiğini anlatıyor.
Kaynak: Dr. Elenaor Kellon, Magteg Yayınları, Atlar İçin İlk Yardım, Bölüm 22, Yeni Doğmuş Bir Tayın Bakımı
Çeviri: Prof. Dr. M. Kemal Küçükersan, Araş. Gör. B. Hakan Köksal, Veteriner Hekim Kemal Çakın