At, geçmişten günümüze Türk toplum hayatında önemli işlevler görmüştür. Atın önemini bilhassa atlı-göçebe kültür döneminde; Alp Er Tunga destanında “Erge at andak kim gökde ay: Gökte ay nasıl bir süs ise, erkek için de at öyle bir süstür.” (Çetin 1997:415), Divânu Lugâti’t-Türk’te “Kuş kanatın er atın: Kuş kanadı ile, er atı ile muradına erer.” (Ercilasun-Akkoyunlu 2014:15), “Anduz bolsa at ölmes: Andız otu yanında bulunsa at karın ağrısından ölmez.” (Ercilasun-Akkoyunlu 2014:56), “Arpasız at aşumas arkasız alp çerig suyumas: At arpa yemeyince engeli aşamaz. Bunun gibi yiğit de arkasından ona yardım eden birisi bulunmazsa düşman safını kıramaz. İşlerde yardımlaşma tavsiye edileceği zaman söylenir.” (Ercilasun-Akkoyunlu 2014:62), “İt çakırı atka tegir at çakırı ıtka tegmes: Gök (gözlü) köpek bir ata değer; gök (gözlü) at ise bir köpeğe değmez; çünkü o iyi göremez. (Alırken) ona dikkat etmek için kullanılır. (Ercilasun-Akkoyunlu 2014:156) vb. atasözleriyle perçinlenmiştir.
[ilgilikarti2 id=”2626”]Türk Tarih Kaynaklarında ve Destanlarda Atlar
Türk kültüründe önemli bir yere sahip olan at, tarihi ve edebî kaynaklarda da kendine yer edinmiştir. Orhun Abideleri’nde Alp Salçı, Azman, Az Yağız, Öksüz, Ak Adgır, Boz At, Doru At vb. (Çetin 1986: 123-140), Dede Korkut hikayelerinde Konur At, Doru Aygır, Ağ Bidevi At, Gök Bidevi At, Teğek Kaşga At, Boz Aygır, Keçi Balu Geçer Aygır, Ağ Bidevi, Toklu Başlı Toru Aygır vb. (Gökyay 2007:1175-1190), Saltukname’de Ankabil (Yüce 1987: 226-233), Battal Gazi’de Aşkar (Köksal 1984:132-137), Manas destanında; Ak Kula, Sarı Ala, Kara Beden, Kök Teke, Ak Borçık, Korcong Bos, Kürüöngçö, Koyon Bos, Kök Ala, Kök Borçık, Kara Döböl, Ak Purçuk, Kara Aygır, Ak Bangkal, Küröng, Kök Çebiç, Ak Bulçun vb (Yıldız 1995: 195-215; Gürsoy-Naskali 1995b; 1995c) Köroğlu destanında Kır ve Doru at, Düldül, Eşgerdor (Aşkar), Alapaça At, Fener, Kamer Tay, Küheylan vb (Kaplan-Akalın-Bali 1973), Hazreti Ali hikayelerinde Düldül, Hazreti Hızır’ı konu alan hikayelerde Boz at aklımıza gelenlerden bazılarıdır.
Atların Sadakati
Halk anlatılarındaki atların en önemli özelliği süvarilerine sadakatleridir. Kahraman, dinlenmek istediğinde veya uyuduğunda atı onu bekler ve gerektiği durumlarda da onunla konuşur. Hatta yorgun süvarisinin derin uykusu sırasında düşman saldırısında ağzına aldığı kılıçla bütün düşmanları helâk eder. Geçilmesi zor olan karlı dağlar, bozkırlar, denizler ve ırmaklar yine bu atlarla uçularak geçilir.
Savaş sırasında yaralanan kahramanın en büyük yardımcısı yine atıdır. At, burada bir kam edasıyla otları toplamakta ve yaptığı yarışımı kahramanın yarasına sararak tedavi olmasını sağlamaktadır.
Yine at, bir kam edasıyla kötü kalpli insanların kalbini okumakta veya konuşulanları dinlemekte ve sahibini çeşitli şekillerde uyarmaktadır.
[ilgilikarti2 id=”1472″]Atların Ölümü ve Efsaneler
İnsan hayatında böylesine önemli bir yeri olan at, hiç şüphesiz zamanla ölmekte ve bazen süvarisiyle, bazen de yalnız olarak gömülmektedir. Atın ölümü üzerine binici sağsa ata ağıtlar yakmakta, şiirler söylemekte ve onunla ilgili hikâyeleri efsaneleştirerek anlatmaktadır. Olanları dinleyen genç biniciler zamanla bu hikayeleri kendilerinden eklemelerle bir sonraki kuşağa nakletmektedirler. Bütün bunların sonucunda at, âdeta insanlaştırılmakta ve onunla ilgili hikayeler dilden dile anlatılmaya devam etmektedir.
Hayvan masallarında at, gücüyle öne çıkmakta ve atın fazlaca örneğine rastlanmamaktadır. Asıl halk masallarında ise at, konuşması ve yardımcı olması özelliğiyle dikkatimizi çekmektedir.
Efsanelerde, gelin alaylarının taş kesilmesinde at da diğer figürlerle birlikte taş kesilmiştir. Bugün Türkiye’de ve Türk dünyasında bu figürlere benzeyen çok sayıda örnekle karşılaşmaktayız. Düldül, Aşkar, Kır ve Doru atların ayak izleriyle ilgili efsanelerin yanında, bazı yerleşim merkezleri veya dağ adlarının da varlığını da hatırlatmak isteriz.
Fıkra anlatı türünde, at yok denecek kadar azdır. Bununla birlikte hemen hemen bütün fıkra tiplerinde az da olsa ata rastlandığını hatırlatmak isteriz.
Halk Hikayelerinde Atlar
- Kirmanşah ve Koca Arap ile Karakaytaz,
- Şah İsmail’in Atı Kamer Tay,
- Âşık Garip,
- Asuman ile Zeycan,
- Hazreti Ali ve Arzu ile Kamber Hikayelerinde Düldül,
- Tahir ile Zühre Hikayelerinde Siyah At,
- Kerem ile Aslı,
- Bey Böyrek,
- Köroğlu ve Kolları’ndaki atlar